DOĞAYA KAÇIŞ

Kış geldi ve yılın ilk karı düştü… Yakında pek çok insan karın tadını çıkarmak üzere kayak merkezlerine akın edecek, dağcılar kış tırmanışları/doğa yürüyüşleri düzenleyecekler… Tabi bunun doğal sonucu olarakta yeni bir tehlike ile de başbaşa kalacaklar. ÇIĞ…

Çığ; genellikle bitki örtüsü olmayan dağlık ve eğimli arazilerde, tabakalar halinde birikmiş olan kar kütlesinin, iç ve/veya dış kuvvetlerin etkisi ile başlayan bir ilk hareket sonucu tetiklenerek, yamaçtan aşağı doğru hızla kaymasıdır.  (Meteoroloji Genel Müdürlüğü tanımı)

Çığın ne kadar yıkıcı olabileceğini anlamak açısından 1970 yılında Peru’da meydana gelen çığ faciasına bakmak yeterli olacaktır. Bir depremle tetiklenen bu çığ, 18 km. lik bir çığ patikasını saatte 350 km. hızla katetmiş ve 20.000 kişinin ölümüne neden olmuştur. Bugün de dünyada çığ nedeni ile her yıl ortalama 250 kişi hayatını kaybetmektedir.

Ülkemizde ise, AFAD’ın 71 yılı kapsayan verilerine göre yıllık ortalama çığ sayısı 28, ölü sayısı 20, yaralı sayısı ise 6 dır. (Dünyada ve ülkemizdeki yıllık ölüm istatistiklerinin her ikisini de ”AFAD’ın Çığ Temel Kılavuzu”ndan aldım. Ancak dünyada ki yıllık  250 ölüme göre, bana ülkemizde ki 20 ölüm çok yüksek geldi. Çünkü çığdan ölümlerin büyük bir kısmı zaten Kuzey Amerika’da meydana geliyor. İki veriden biri hatalı olabilir)

Ülkemiz 1131 metrelik ortalama yüksekliği ile dünyanın en yüksek ülkelerinden biridir. Ancak bu yükseklik dağılımı asimetriktir. Doğu bölgeleri, batı bölgelerine nazaran çok daha yüksek ve soğuktur. Bu nedenle çığ olayları ağırlıklı olarak doğu bölgelerimizde görülür.

1890 – 2014 yılları arasında ülkemizde gerçekleşen çığ olayları sayısı

*****************

ÇIĞ GÜVENLİĞİ İÇİN ÖNCELİKLE, ÇIĞIN NERELERDE VE HANGİ ŞARTLARDA OLUŞTUĞUNU BİLMEK GEREKİR… ÇÜNKÜ ÇIĞ GÜVENLİĞİ İÇİN ALINACAK İLK TEDBİR, OLASI ÇIĞ BÖLGELERİNDEN UZAK DURMAKTIR…

ÇIĞIN OLUŞUMU

Belli bir anda yağan kar kristalleri, zamanla kendi ağırlığı altında sıkışarak veya ısı değişiklikleri ile özelliklerini kaybederler ve dağılırlar. Bunun sonucunda da sert bir kar tabakasına dönüşürler. Bir kar tabakasının oluşumu şartlara bağlı olarak 50 gün kadar sürebilir..

Kar kristallerinin dönüşümü…

Oluşan bir kar tabakasının üzerine yağan yeni bir kar, zaman içerisinde yeni bir tabaka oluşturur. Bu şekilde bir dizi kar tabakası oluşabilir. Çevre şartlarıda zamanla ,örtü içinde ”zayıf tabaka”, örtü üstünde ise ”kayma kabuğu” olarak adlandırılan taşıma kabiliyeti düşük düzlemler oluştururlar. Çığ; işte bu tabakaların birbiri ya da arazi üzerinde kayarak, eğim yönünde akması ile oluşur…

Farklı zamanlarda yağan karın oluşturduğu tabakalar

1.  ÇIĞ OLUŞUMUNA ETKİ EDEN FAKTÖRLER:

a Kar kalınlığı: Kar kalınlığının 30 cm. nin altında olduğu zamanlarda çığ oluşmaz. Ancak küçük akıntılar görülebilir. Kar kalınlığının 80 cm. yi geçtiği durumlarda ise yıkıcı çığlar oluşabilir.

b. Yağış: Kar yağışı ne kadar hızlı ve yoğunsa, çığ oluşma riski o kadar fazladır. Örneğin 4-5 günde yağan 50 cm. kara nazaran, bir kaç saatte yağan 30 cm. karın çığ oluşturma riski daha fazladır. Çünkü yeni yağan kar alttaki tabakalara tutunacak zamanı bulamadan hızla ağırlaşır.

c. Yamaç eğimi: 30 – 45 derecelik eğimler genellikle en yıkıcı çığların (katastrofik çığlar) oluştuğu eğimlerdir. 45-55 ve 20-30 derecelik eğimlerde ise genellikle daha seyrek olarak, küçük çığlar görülür. 55 derecenin üstündeki ve 20 derecenin altındaki eğimlerde ise çığ oluşmaz.

d. Yamaç profili: Dış bükey yamaçlarda, iç bükey yamaçlara nazaran daha yüksek bir gerilim oluşur ve bu nedenle çığ açısından daha risklidirler.

e. Yamaç yüzeyi: Büyük kaya katmanlarının, büyük ormanların ya da sık çalılıkların bulunduğu yamaçlar, düz yamaçlara nazaran çok daha güvenlidir. Çünkü bu kaya katmanları, ağaçlar, çalılar karın akış yönünde güçlü bir set oluşturur. Oysa düz, özellikle de otluk yamaçlarda ise kar kütlesini frenleyecek bir engel yoktur. Ancak kar yüksekliği kayaların ya da çalıların tepe noktalarını geçerek düz bir zemin oluşturacak seviyeye ulaşmışsa, gene yüksek riskli bir durum oluşur.

Risk yüksek….

Risk nispeten daha az….

f. Bakı (yamacın yönü): Genellikle kuzey yamaçlarda kışın, güney yamaçlarda ise ısının yükseldiği ve güneşin kendini gösterdiği ilkbahar aylarında çığ görülür.

g Rüzgar: Ayrıca karın yığıldığı rüzgaraltı yamaçlar, çığ oluşumu için çok elverişlidir.

h. İrtifa: İrtifa arttıkça çığ oluşumu kolaylaşır, bu nedenle daha çok ve daha yıkıcı çığlar görülür… Bunun nedeni de irtifa ile sıcaklığın düşmesi ve bitki örtüsünün seyrekleşmesi/bodurlaşmasıdır… Çünkü kar örtüsü yüzeyinin temas ettiği hava sıcaklığı ne kadar düşükse zayıf tabaka oluşumu da o denli hızlı olur. Keza bitki örtüsünün seyrekleşmesi/bodurlaşması da kar kütlesinin önündeki engellin azalması anlamını taşır.

2. ÇIĞIN TETİKLEYİCİLERİ: Çığ için gerekli şartlar oluştuğunda, başlangıç için bir ilk harekete, yani tetikleyiciye ihtiyaç vardır. Tetikleyiciler de etkileme hızları bakımından ”Doğrudan etkili tetikleyiciler” ve ”Gecikmeli etkili tetikleyiciler” olarak ikiye ayrılır. Doğrudan etkili tetikleyiciler çığı kısa sürede başlatırken, gecikmeli etkili tetikleyicilerin çığı başlatabilmesi için günleri ya da haftaları kapsayan bir gelişme süreci gereklidir.

a. Gecikmeli etkili tetikliyiciler: Genellikle zayıf tabakaların ya da kayma kabuğunun oluşumu ile ilgilidir ve bu tip bir tetikleme için haftalara, hatta aylara ihtiyaç duyulabilir. Bu nedenle de tahmini çok zordur… Ağırlık, ısı farkları, rüzgar vb. etkenler gecikmeli etkili tetikleyicidir.

b. Doğrudan etkili tetikleyiciler: Bunlar genellikle kar kütlesine dışarıdan uygulanan bir kuvvetin neticesinde ortaya çıkan tetikleyicilerdir. Tetikleyicileri gözlemlemek ve bu etki sonucu ortaya çıkacak çığları tahmin etmek çok daha kolaydır. Nedir bu doğrudan etkili tetikleyiciler:

(1) Kar örtüsü üzerindeki yükü arttıran bir canlı hareketi, (Örneğin bir insan ya da hayvanın yürümesi)

(2) Depremler

(3) Uçaklar, patlayıcılar vb. gibi güçlü ses titreşimleri yaratan kaynaklar

(4) Üstteki bir kornişin kopması

(5) Rüzgar ve yağış etkisi ile ani kar birikimi vb…

 3. ÇIĞ PATİKASI: Çığın başlangıç ve durma noktaları arasındaki alana ”Çığ Patikası” denir ve bir çığ patikası 3 bölümden oluşur. Başlangıç bölgesi, Akma hattı, Durma Bölgesi

Çığ Patikası…

a. Başlangıç Bölgesi: Statik kar kütlesinin yenilerek hareketlenmeye başladığı bölgedir. Hareketlenme tek bir noktadan ya da bir hat boyunca başlayabilir. Hareketin başladığı en yüksek kesim, eğer hareket bir noktadan başladı ise ”Taç”, eğer bir hat boyunca başladı ise ”Taç Yüzü” denir. Başlangıç bölgesinin yan bölümleri ”Yamaç”, tabanı ”Taban Yüzeyi” alt sınırı ise ”Sıkışma Duvarı” olarak adlandırılır. Başlangıç bölgesindeki kar kütlesi, sıkışma duvarını aşarak hareketini sürdürür. (Çok büyük çığlarda ise çığ dalgası akış hattı üzerindeki tüm kar kitlesini zemine kadar kazabilir.)

Başlangıç Bölgesi…

b. Akma Hattı: Çığın başlangıç bölgesi ile, durma bölgesini birbirine bağlar. Bu hat boyunca tonlarca kar, zaman zaman 350 km./saati bulan bir hızla akar. Yamacın yapısına göre, akma hattı ”açık yamaçlar” ya da ”kanallar” olarak adlandırılır. Açık yamaçlar kendilerini sınırlayıcı yanal bariyerlere sahip değildirler, bu nedenle de kar kütlesi daha yavaş akar. Kanallar ise vadi benzeri dar-uzun oluklardır. Yanal bariyerlerin bulunması nedeniyle kar dar bir alana sıkışır ve bunun sonucunda da çok daha hızlı akar.

c. Durma Bölgesi: Bu bölge akış hızının yavaşladığı, çığın durduğu ve taşınan malzemenin depolandığı bölgedir. Bunun için 15 derece ve altında bie eğim gereklidir. Çığın ulaştığı en uzak bölüm ”Çığ Topuğu” olarak adlandırılır. Gevşek ve kuru toz kardan oluşan çığlar, düz arazilerde bile uzun mesafeler katedebilirler.

Kar Patikası…

4. ÇIĞ TİPLERİ: Çığ tipleri için pek çok farklı sınıflandırma mevcut. KISA SINIFLANDIRMA, JSA SINIFLANDIRMASI, UNESCO SINIFLANDIRMASI gibi.. Oldukça teknik bir konu olan çığ işini sizler için daha karışık hale getirmemek adına bu sınıflandırmalara yer vermeyeceğim. Çünkü sonuç olarak çığın tipi ne olursa olsun, sizin üzerinizde ki etkisi değişmez. ÖLÜRSÜNÜZ..

(Arzu edenler çığ tiplerini detaylı olarak  https://www.afad.gov.tr/Dokuman/TR/181-20150706164428-cig_temel-kilavuz-tr_.pdf den görebilirler.)

5. ÇIĞ BÜYÜKLÜĞÜ: Çığın büyüklüğü; akma patikası uzunluğu, oluşan tahribat düzeyi ve çığ hacmine göre belirlenir.

Avrupa ve ABD’de kullanılan Çığ Büyüklüğü Ölçekleri….

(Ana Kaynak: AFAD Çığ Temel Kılavuzu)